مقدمه: ایران، سرزمین معادن و فرصتها
وقتی صحبت از منابع طبیعی ایران به میان میآید، اغلب ذهنها بیدرنگ به سمت نفت و گاز میرود. اما در کنار این منابع شناختهشده، بخش مهم و بعضاً نادیدهگرفتهشدهای از اقتصاد کشور وجود دارد که آن هم بازار مواد معدنی است. بخشی که با وجود سهم عمدهاش در تأمین نیاز صنایع مختلف، کمتر در کانون توجه عمومی قرار گرفته است.
ایران با برخورداری از تنوع معدنی کم نظیر و بیش از ۶۰ میلیارد تن ذخایر شناساییشده، در زمره کشورهایی قرار دارد که ظرفیت تبدیلشدن به قطب معدنی منطقه را دارند. از سنگآهن و مس گرفته تا زغالسنگ، طلا، سیمان و سنگهای ساختمانی، این منابع نقشی اساسی در شکلدهی به زیرساختهای صنعتی کشور ایفا میکنند.
اما مسیر مواد معدنی از زمان استخراج تا لحظه معامله و مصرف، مسیری است پیچیده و چندلایه؛ ترکیبی از فعالیتهای معدنی، حلقههای صنعتی، و سازوکارهای مالی رسمی و غیررسمی. با ما همراه باشید تا در این مقاله به بررسی بازارهای اصلی مواد معدنی در ایران بپردازیم.
مصرفکنندگان عمده؛ معادن در خدمت صنعت
فولاد و زغالسنگ: پیشران صنایع سنگین
سنگآهن، بهعنوان ماده اولیه تولید فولاد از مهمترین مواد معدنی محسوب میشود. شرکتهایی چون فولاد مبارکه، ذوبآهن اصفهان و فولاد خوزستان بخش عمدهای از تولید این ماده را مصرف میکنند. در کنار آن، زغالسنگ ککشو نیز برای تولید کک مورد استفاده در کورههای بلند، حیاتی است و در اختیار کارخانههایی مانند ذوبآهن قرار میگیرد.
مس، سرب و روی: عناصر کلیدی صنایع پیشرفته
مس با کاربردهای گسترده در تولید سیم، کابل، تجهیزات برقی و ساختمانسازی، مادهای استراتژیک در صنایع زیرساختی به شمار میرود. شرکتهای تولیدکننده تجهیزات برقی، سازندگان ساختمان و کارخانههای تولید لوازم خانگی، از مصرفکنندگان اصلی این ماده هستند. سرب و روی نیز در تولید باتری، صنایع گالوانیزه و آلیاژسازی بهکار میروند و تقاضای بالایی در کارخانههای باتریسازی و صنایع فلزی دارند.
مصالح ساختمانی: حضور گسترده در پروژههای عمرانی
مواد معدنی نظیر سیمان، گچ و آهک تقریباً در تمام پروژههای عمرانی – از ساختوساز مسکن تا احداث سد – مورد استفاده قرار میگیرند. پیمانکاران بزرگ، انبوهسازان و نهادهای دولتی، مهمترین مصرفکنندگان این دسته از مواد هستند. در حوزه معماری و دکوراسیون داخلی نیز سنگهای تزئینی مانند مرمر، تراورتن و گرانیت نقش پررنگی ایفا میکنند و توسط شرکتهای ساختمانی خاص، طراحان و فروشندگان سنگ اسلب مورد استفاده قرار میگیرند.
سایر فلزات و مواد تخصصی: تنوع در خدمت صنعت
آلومینیوم با کاربردهایی در خودروسازی، بستهبندی و ساختوساز، جایگاه مهمی در بازار داخلی دارد. شرکتهایی مانند ایرانخودرو و سایپا، در کنار تولیدکنندگان ظروف بستهبندی، از مصرفکنندگان اصلی این ماده به شمار میآیند. طلا، بیشتر در صنعت جواهرسازی کاربرد دارد و علاوه بر کارگاههای طلاسازی، بانک مرکزی نیز برای تقویت ذخایر خود از این فلز بهره میبرد.
در حوزه نفت و پتروشیمی نیز مواد معدنی خاصی چون گوگرد، باریت و فلورین از حفاری چاههای نفت تا تولید اسید و کودهای شیمیایی مورد استفاده قرار میگیرند. شرکتهایی نظیر ملی حفاری و مجتمعهای پتروشیمی، مشتریان کلیدی این مواد هستند.
سازوکارهای معاملاتی مواد معدنی؛ بورس، قرارداد یا بازار آزاد؟
بورس کالای ایران؛ نقطه ثقل معاملات رسمی
بورس کالای ایران (IME) مهمترین نهاد رسمی برای قیمتگذاری و معاملات شفاف مواد معدنی در کشور است. کالاهایی مانند سنگآهن، کنسانتره و کاتد مس، شمش فولاد، آلومینیوم، روی و سرب، بهصورت قانونی و شفاف در این بازار عرضه میشوند. شرکتهای بزرگ معدنی از جمله چادرملو، گلگهر، ملی مس ایران و فولاد خوزستان، عرضهکنندگان اصلی در این ساختار هستند.
عملکرد کلی بورس کالا در سال ۱۴۰۳
ارزش کل معاملات: تا ۱۹ بهمن ۱۴۰۳، ارزش کل معاملات بورس کالا به حدود ۲۰۰۰ هزار میلیارد تومان رسید که شامل ۱۵۷۸ هزار میلیارد تومان معاملات فیزیکی و ۴۲۰ هزار میلیارد تومان معاملات بازار مالی و مشتقه بود. این میزان رشد ۲۰۰ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۲ را نشان میدهد.
میانگین روزانه معاملات خرد: میانگین ارزش معاملات خرد روزانه در سال ۱۴۰۳ حدود ۴ همت بود. کمترین حجم معاملات در خرداد ماه و بیشترین در دی و آذر ماه ثبت شد .
نمودار تغییرات قیمت کاتد مس، شمش فولاد و محصولات مرتبط در سال ۱۴۰۳
مراحل خرید در بورس کالا
مراحل خرید در بورس کالا به شرح زیر است:
- ابتدا باید به یکی از کارگزاریهای بورس مراجعه کرده و کد معاملاتی بورس کالا را دریافت کنید.
- سپس فرم ثبت سفارش را نزد کارگزار تکمیل کرده و قیمت پیشنهادی خود را اعلام میکنید.
- برای انجام معامله، لازم است حداقل مبلغ سپرده تعیین شده را به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای واریز نمایید.
- پس از آن، کارگزار سفارش شما را به تالار معاملات منتقل میکند.
- در حراج بورس کالا، کارگزار به نمایندگی از شما شرکت کرده و معامله انجام میشود.
- پس از کسر مبلغ سپرده اولیه، باقیمانده هزینه خرید باید به حساب کارگزار در اتاق پایاپای واریز شود.
- اسناد مربوط به معامله در اتاق پایاپای تسویه شده و مدارک رسمی معامله صادر میگردد.
- همچنین، تسویه مالی در اتاق پایاپای صورت میگیرد.
- در نهایت، پس از کسر هزینههای مربوطه، وجوه معامله به حساب بانکی خریداران واریز میشود.
لازم به ذکر است که برخی کالاها برای خرید نیاز به مجوزهای خاص دارند؛ برای مثال، محصولات پتروشیمی و برخی کالاهای دیگر ملزم به ثبتنام در سامانه بهینیاب وزارت صنعت، معدن و تجارت (صمت) و دریافت سهمیه تایید شده از این سامانه هستند. همچنین، برای برخی کالاها پروانه بهرهبرداری، گواهی استاندارد اجباری یا معرفی رسمی از وزارت صمت یا مراجع ذیربط الزامی است. علاوه بر این، برخی کالاها محدودیت حداقل حجم خرید دارند و بعضی شرکتها نیز ممکن است نیاز به استعلام یا تأییدیه از مراجع خاص داشته باشند.
معاملات OTC؛ انعطاف با هزینه شفافیت
بخش قابل توجهی از معاملات مواد معدنی، بهویژه در حوزههایی مانند سیمان، گچ، سنگهای تزئینی و گوگرد از طریق قراردادهای مستقیم یا بازارهای غیررسمی OTC انجام میشود. این بازارها بهدلیل انعطافپذیری بیشتر، برای برخی از تولیدکنندگان و مصرفکنندگان جذابیت دارند، اما بهدلیل نبود نظارت کافی، ممکن است با چالشهایی مانند عدم شفافیت قیمتها و ریسکهای اعتباری مواجه باشند.
بازار آزاد و دلالی؛ چهره سنتی و پررنگ بازار
بازار آزاد مواد معدنی، بهویژه در حوزه مصالح ساختمانی، همچنان فعال و پررونق است. در این فضا، واسطهها، دلالان محلی و شرکتهای بازرگانی کوچک نقش مهمی در تسهیل معاملات ایفا میکنند؛ هرچند گاهی نبود قیمتگذاری شفاف و ثبات، چالشزا میشود.
قراردادهای مستقیم؛ تأمین پایدار بین غولهای صنعت
یکی دیگر از الگوهای رایج، قراردادهای مستقیم بلندمدت میان شرکتهای معدنی و صنایع بزرگ است. مثلاً بخشی از تولیدات چادرملو یا گلگهر بدون واسطه به فولاد مبارکه یا ذوبآهن فروخته میشود. این شیوه، با کاهش زمان و هزینه، برای هر دو طرف مزایای اقتصادی دارد.
جمعبندی: زنجیرهای همبسته از معدن تا بازار
بازار مواد معدنی ایران، زنجیرهای بههمپیوسته از استخراج، تولید، مصرف و معامله است. هر حلقه در این زنجیره، به شدت به عملکرد حلقههای دیگر وابسته است. اختلال در تولید، نوسان قیمتها یا بیثباتی بازار، میتواند کل این سیستم را تحت تأثیر قرار دهد.
در شرایطی که کشور بهدنبال کاهش وابستگی به نفت و افزایش درآمدهای پایدار است، توسعه زیرساختهای بازار مواد معدنی، شفافسازی فرایندها، تقویت نقش بورس کالا و حمایت از صنایع پاییندستی، میتواند گامی مؤثر در جهت رشد صنعتی و اقتصادی ایران باشد. اگر این مسیر بهدرستی طی شود، معادن ایران نهفقط منبع ثروت، بلکه منشأ توسعه پایدار خواهند بود.
دیدگاه های نوشته